Udar mózgu
W Polsce na udar mózgu zapada ok. 90 tys osób rocznie (mężczyźni częściej niż kobiety). Jest on najczęstszą przyczyną niepełnosprawności w naszym kraju.
Udary mózgu można podzielić na:
- niedokrwienne (ok. 85-90% przypadków) – ograniczenie przepływu krwi w mózgu przez skrzeplinę, najczęściej jest to zmiana miażdżycowa,
- krwotoczne (10-15% przypadków), w tym podpajęczynówkowe – przerwana zostaje ciągłość naczyń krwionośnych, następuje wylew krwi do mózgu (stąd nazwa potoczna), w przypadku u. podpajęczynówkowego krew dostaje się pomiędzy oponę miękką a oponę pajęczą; spowodowany jest najczęściej nadciśnieniem lub pęknięciem tętniaka.
W obu przypadkach następuje uszkodzenie fragmentu mózgu. Bardzo ważne jest jak najszybsze rozpoznanie objawów udaru: im chory szybciej trafi do szpitala, tym większe ma szanse na przeżycie i lepsze rokowania co do stanu funkcjonowania po udarze.
Często spotykanymi skutkami udaru niedokrwiennego są rozmaite zaburzenia ruchowe (niepełnosprawność poudarowa), zwiększone napięcie mięśni oraz zaburzenia czucia. Poza tym występują m.in. niedowłady, problemy z zachowaniem równowagi, różne bóle. Zazwyczaj nie ma problemów z pamięcią, występuje natomiast otępienie – np. problemy z koncentracją uwagi, ze wzrokiem, z orientacją w przestrzeni. Może wystąpić afazja, której objawem jest niezdolność do zrozumiałego mówienia, ale także problemy z rozumieniem wypowiedzi innych osób, czytaniem, liczeniem. Do zaburzeń psychicznych, które mogą wystąpić wskutek udaru, zalicza się m.in. depresję i apatię. U ok. 10% pacjentów stwierdza się padaczkę poudarową.
Udar krwotoczny prowadzi do śmierci 42-65% pacjentów w ciągu roku od jego wystąpienia (35-52% w ciągu 30 dni). Do powikłań zalicza się przede wszystkim krwawienie nawrotowe, krwotok wewnątrzkomorowy i obrzęk mózgu.
Objawy udaru:
- niedowład połowiczy, może dotyczyć twarzy (opadnięcie kącika ust), ręki, nogi lub całej połowy ciała,
- zaburzenia czucia,
- zaburzenia mowy, mowa bełkotliwa,
- zaburzenia widzenia, dwojenie obrazu,
- problemy z równowagą, upadki, zawroty głowy,
- nagły i silny ból głowy,
- wymioty.
Rehabilitacja po przebytym udarze mózgu jest bardzo indywidualna, pozostaje w zależności od miejsca i rozległości udaru. Najważniejsze jest osiągnięcie jak największej samodzielności w życiu codziennym i – w największym możliwym stopniu – powrót do sprawności sprzed udaru.
Urazy czaszkowo-mózgowe
Przyczyną urazów są: wypadki komunikacyjne, upadki z wysokości, pobicia, rany postrzałowe czy wypadki w pracy. Powstają na skutek gwałtownego uderzenia i zadziałania na mózg sił przyspieszenia lub hamowania. Co ciekawe, czasem dochodzi do tzw. „efektu shakera”- dochodzi wtedy do pozrywania dróg neuronalnych, czego nie widać w tradycyjnych metodach neuroobrazowania. Urazów czaszkowo-mózgowych doznają przeważnie mężczyźni w wieku od lat 16 do 24, lecz dość często zdarzają się także dzieciom w wieku do lat pięciu oraz seniorom. U osób poniżej 25 lat są najczęstszą przyczyną zgonu. Rozmiar uszkodzenia mózgu zależy od siły i rodzaju czynnika, który spowodował uraz. Może bowiem dojść do: uszkodzenia tkanek miękkich, krwiaków, stłuczeń, złamania kości czaszki, niedokrwienia czy niedotlenienia, wstrząśnienia lub stłuczenia mózgu. Do oceny chorego po urazie stosuje się skalę Glasgow, która nie powinna być jednak stosowana jako narzędzie prognostyczne na dalszym etapie leczenia.
Rehabilitacja po urazie czaszkowo-mózgowym ma kluczowe znaczenie w powrocie do aktywności życia codziennego. Na skutek poważnych urazów ok. 10-20 procent poszkodowanych pozostaje osobami niepełnosprawnymi ruchowo do końca życia. Osobom takim niezbędna jest rehabilitacja stała i systematyczna. Przy mniej poważnych uszkodzeniach, zwłaszcza skutkujących deficytami neurologicznymi, potrzebna jest rehabilitacja okresowa, w którą zaangażowany jest lekarz oraz odpowiednio doświadczony fizjoterapeuta. Choć problemy motoryczne pozostają niekiedy na całe życie, rehabilitacja ma za zadanie doprowadzić pacjenta do możliwie najlepszego funkcjonowania (w sferze fizycznej i psychicznej).
Śpiączka
Może być spowodowana m.in. przez:
- zatrucie lekami lub środkami odurzającymi,
- uraz (zwł. uraz głowy – najczęstsza przyczyna),
- wstrząs,
- niedotlenienie mózgu (np. na skutek podtopienia),
- zatrzymanie akcji serca,
- udar i krwawienie mózgowe,
- encefalopatię wątrobową,
- hypoglikemię, powikłania cukrzycy,
- niewydolność nerek,
- zaburzenia rytmu serca,
- epilepsję.
Śpiączka jest zaburzeniem przytomności i świadomości. Pacjenta nie można obudzić żadnym dźwiękiem ani impulsem czuciowym. Specyficznym przypadkiem jest oczywiście śpiączka farmakologiczna, w którą wprowadza się pacjenta celowo (maksymalnie na 6 miesięcy), a wybudzić go można w zasadzie w dowolnym momencie. Jeżeli śpiączka nie została wywołana farmakologicznie, trwa dwa tygodnie, po czym przechodzi w jeden z poniższych stanów:
- mutyzm akinetyczny (niemożność mówienia i poruszania się),
- stan wegetatywny (inaczej apaliczny; przytomność bez świadomości),
- stan minimalnej świadomości,
- zespół zamknięcia (locked-in syndrome, pseudośpiączka).
Należy tutaj zwrócić uwagę na różnicę między przytomnością a świadomością. Można być świadomym i nieprzytomnym (np. podczas snu), można być przytomnym i nieświadomym (stan wegetatywny). Pacjenci z zespołem zamknięcia są i przytomni i świadomi, jednak ze względu na uszkodzenie pnia mózgu nie są w stanie komunikować się ze światem.
Zwykle stan chorego ocenia się przy pomocy tzw. skali Glasgow, badając m.in. odruchy źreniczne czy odruchowe reakcje na podrażnienie fizyczne. Do dokładnego określenia stanu pacjenta stosuje się Coma Recovery Scale.
Głęboka wieloraka niepełnosprawność
Nazywana bywa także niepełnosprawnością sprzężoną. Dotknięta nią osoba cierpi zarówno na upośledzenie umysłowe – stanowiące u niej niepełnosprawność dominującą – jak i ruchowe (niedowłady, porażenia). Czasem pojawia się również niepełnosprawność wzrokowa i/lub słuchowa. Rehabilitacja osoby z głęboką wieloraką niepełnosprawnością trwa do końca życia. Celem rehabilitacji jest nawiązanie komunikacji z pacjentem, zaspokojenie jego potrzeby ruchu oraz stymulacja polisensoryczna (wielozmysłowa). Ważne jest również podkreślenie mocnych stron osoby chorej i jej optymalny rozwój (w takim zakresie, jaki możliwy jest do osiągnięcia). Ponadto w fizjoterapii skupiamy się na zwiększaniu stopnia ruchomości stawowej, siły mięśniowej i funkcjonalności, uczymy więc chorego chwytu czy zmian pozycji. Istotna jest także profilaktyka przeciwzakrzepowa i przeciwodleżynowa, wreszcie – stymulacja oddechowa.
Mózgowe porażenie dziecięce (MPD)
Jest to przewlekłe, trwałe i niepostępujące uszkodzenie mózgu. Objawami są zaburzenia ruchu i postawy, które mają wpływ na mówienie, oddychanie, połykanie i sen. Mogą wystąpić także: padaczka, nietrzymanie moczu, wady wzroku, zaburzenia zachowania, zaburzenia umysłowe.
Przyczyną wystąpienia MPD są komplikacje okołoporodowe lub poporodowe, w szczególności: niedotlenienie i niedokrwienie płodu, zakażenia/zatrucia organizmu matki w czasie ciąży, różne zaburzenia przebiegu ciąży (np. przedwczesne pęknięcie błon płodowych), ciąża mnoga, przedłużający się poród, zaawansowane wcześniactwo (gdy dziecko rodzi się wcześniej niż w 33 tygodniu ciąży), bardzo niska masa ciała dziecka przy urodzeniu, wiek matki – bardzo młody (poniżej 16 lat) lub zaawansowany (powyżej 40 lat), wreszcie mutacje genetyczne.
Klasyfikacja ze względu na wywoływane zaburzenia zdolności ruchowych:
- spastyczne MPD – powoduje zwiększone napięcie mięśniowe,
- dyskinetyczne MPD – zmienne napięcie mięśniowe,
- atetotyczno-hipotoniczne MPD – obniżone napięcie mięśniowe.
Klasyfikacja ze względu na umiejscowienie:
- monoplegia – porażenie jednej tylko części ciała,
- hemiplegia – porażenie połowy ciała,
- diplegia – porażenie wszystkich kończyn, ale w szczególności obu nóg,
- tetraplegia– dziecięce porażenie mózgowe czterokończynowe, dotykające nóg i rąk, a także mięśni, tułowia oraz karku.
Do oceny stanu pacjenta stosuje się skalę GMFCS (Gross Motor Function Classification System).

Zajmuję się rehabilitacją osób z mózgowym porażeniem dziecięcym (na wszystkich poziomach skali GMFCS), zarówno tych w wieku nastoletnim, jak i dorosłych.
Choroba Parkinsona
Przyczyną PD (Parkinson’s disease) jest zwyrodnienie mózgu, a dokładnie istoty czarnej, odpowiedzialnej za produkcję dopaminy – niezmiernie ważnego neuroprzekaźnika.
W Polsce na PD zapada 10-20 osób na 100 tys. Jest to drugie (po chorobie Alzheimera) najczęściej występujące schorzenie neurodegeneracyjne. Rzadko występuje przed 50. rokiem życia.
Choć nie znamy do końca przyczyn zachorowania, najprawdopodobniej są nimi neuroinfekcje (choroby zakaźne układu nerwowego) oraz zatrucie toksyczne układu nerwowego.
Objawami są: drżenie spoczynkowe, spowolnienie ruchów, tzw. freezing (zamrożenie, czyli trudności z rozpoczęciem ruchu), pochylona sylwetka, twarz maskowata, sztywność, zaburzenia chodu, równowagi. Objawy występują najpierw jednostronnie (po lewej lub prawej stronie ciała), z czasem jednak stają się symetryczne i coraz silniejsze, ponadto pojawiają się niepożądane skutki uboczne leczenia dopaminą, np. upadki czy ruchy nieskoordynowane.
W leczeniu farmakologicznym osób po 70. roku życia stosuje się lewodopę (po wchłonięciu, już w mózgu, rozkładaną przez organizm do dopaminy), u młodszych pacjentów np. bromokryptynę. Aby ulżyć cierpieniom chorego, leczy się objawy PD, np. depresję, otępienie czy nietrzymanie moczu. Ważna jest też odpowiednio dobrana, bogata w błonnik dieta.
Rehabilitacja obejmuje: rozciąganie, wzmacnianie, zwiększanie zakresów ruchu, poprawę postawy, ćwiczenia chodu i równowagi, ćwiczenia koordynacji ruchowej.
Jako że wysiłek fizyczny zwiększa produkcję dopaminy w mózgu, pacjenci czują się lepiej po ćwiczeniach fizycznych. Dobrze dobrana farmakoterapia wraz z rehabilitacją umożliwiają długi okres sprawności.
Stwardnienie rozsiane
Po łacinie sclerosis multiplex, w skrócie SM. Jest to choroba postępująca, w której rozsiane w mózgu i rdzeniu kręgowym zmiany o charakterze zapalnym powodują zanik osłonki mielinowej nerwów. Z tej przyczyny utrudnione jest przewodzenie nerwowe. Objawy zwykle zaczynają się od zaburzeń widzenia (gdy dotknięty chorobą jest nerw wzrokowy), czasem występują również zaburzenia czucia dotyku, temperatury i bólu. Mogą też pojawić się zawroty głowy i podwójne widzenie. Objawami dodatkowymi są: zaburzenia snu, zmęczenie, osłabiona siła mięśniowa, sztywność mięśni i skurcze, ciężkość nóg. Wraz z postępem choroby pojawiają się takie objawy, jak drżenie zamiarowe (nie ma drżenia w spoczynku, ale zaczyna się ono wraz z rozpoczęciem ruchu), problemy z równowagą i koordynacją, oczopląs, zawroty głowy, zaburzenia pracy zwieraczy, depresja. Objawy są zależne od tego, które nerwy zostały objęte procesem chorobowym.
Przyczyny nie są do końca rozpoznane. Jest to choroba autoimmunologiczna, pewną rolę odgrywają czynniki genetyczne i środowiskowe, coraz więcej dowodów naukowych pozwala też wiązać SM z przebytą boreliozą.
Typy SM:
- postać rzutowo-remisyjna,
- postać wtórnie postępująca,
- postać pierwotnie postępująca,
- postać postępująco-nawracająca.
Regularna fizjoterapia o umiarkowanym wysiłku pomaga dłużej utrzymać stan zdrowia. Pozwala na wzrost siły mięśniowej, równowagi, koordynacji, napięcia mięśniowego zwieraczy, mniejsze zmęczenie, łagodzi również depresję. Wysiłek fizyczny poprawia kondycję psychiczną. Dodatkowo korzystnie działa dieta.
Zespół Downa
Jest to zespół genetyczny (trisomia genu 21.) występujący u 1 na 600-700 noworodków, powodujący m.in. określone cechy wyglądu, wady narządów wewnętrznych, czasem upośledzenie umysłowe różnego stopnia. Wiąże się z hipotonią posturalną (czyli stanem obniżonego napięcia mięśniowego) i hipermobilnością stawów oraz niezgrabnością ruchową. Pacjenci są osobami bardzo wrażliwymi i z reguły przyjaźnie nastawionymi. Terapia trwa przez całe życie.
Fizjoterapeuci stosują kinezyterapię, obejmującą m.in.:
- ćwiczenia równoważne (np. z użyciem piłek rehabilitacyjnych) poprawiające m.in. koordynację,
- rozwijanie zdolności manualnych,
- rozwijanie zmysłów (np. ćwiczenia w rozpoznawaniu zapachów i smaków),
- korzystanie z basenu, ćwiczenia w wodzie,
- hippo- i dogoterapię (czyli zajęcia terapeutyczne z końmi i z psami),
- zajęcia taneczne,
- kształtowanie zręczności, np. poprzez układanie puzzli.
W ramach terapii wspomaga się kształtowanie psychiki i emocji osób z zespołem Downa poprzez różne zajęcia artystyczne. Kondycję mięśni poprawia się poprzez masaże. Konieczna jest pomoc ze strony logopedy i lekarzy specjalistów – m.in. kardiologa, neurologa, okulisty – oraz dobór odpowiedniego zaopatrzenia ortopedycznego.
Zespół móżdżkowy
Zwany również zespołem cerebelarnym, polega na uszkodzeniu móżdżku (łac. cerebellum, części mózgu ważnej m.in. dla kontroli poruszania się). Przyczyną może być: zatrucie lekami, alkoholem, narkotykami, uraz głowy, krwotok do móżdżku, ropień móżdżku, wreszcie udar albo krwotok mózgowy. Ponadto zespół ten występuje u osób z encefalopatią Wernickego (tzw. alkoholową – powstałą w wyniku przewlekłego spożywania alkoholu, związaną z niedoborem witaminy B1) oraz z różnego typu ataksjami móżdżkowymi, jak np. ataksja rdzeniowo-móżdżkowa i ataksja Friedreicha. Uszkodzenie móżdżku stwierdzić można na podstawie pełnego badania neurologicznego oraz badań obrazowych (rezonans magnetyczny).
Objawami są: zaburzenia chodu (chód na szerokiej podstawie), niezborność ruchowa, obniżone napięcie mięśniowe, drżenie zamiarowe (tzn. w trakcie wykonywania zamierzonego ruchu, dotyczy szczególnie rąk), oczopląs, mowa skandowana.
Rehabilitacja polega na: reedukacji chodu, ćwiczeniach z obciążeniem, ćwiczeniach rytmicznych, ćwiczeniu równowagi i koordynacji, ćwiczeniu naprzemienności ruchów, ćwiczeniach zwiększających stabilizację centralną.
Zaburzenia czucia
Za czucie powierzchniowe – odbieranie bodźców ze świata zewnętrznego – odpowiadają receptory w skórze, natomiast za czucie głębokie, tj. impulsów z wnętrzności i ze strony narządu ruchu – receptory w mięśniach i stawach.
Zaburzenia czucia są najczęściej występującym objawem neurologicznym. Dochodzi do nich w wyniku uszkodzenia lub zablokowania nerwów w ośrodkowym lub obwodowym układzie nerwowym na skutek np. udaru, zespołu Guillaina-Barrego (rzadkiej choroby autoimmunologicznej), uszkodzenia rdzenia kręgowego, dyskopatii, ucisku na nerw obwodowy.
Zaburzenie może prowadzić albo do czucia osłabionego (aż po jego zupełny zanik), albo nadmiernego (przeczulica).
Objawy przykładowe to: parestezje (zazwyczaj wrażenie mrowienia czy drętwienia), bóle fantomowe, nerwoból.
Fizjoterapia polega na prawidłowej stymulacji czucia w celu jego unormowania.
Choroby nerwowo-mięśniowe
Przyczyną chorób z tej grupy jest uszkodzenie komórek nerwowych w rdzeniu kręgowym, włóknach nerwowych lub mięśniach. Najczęściej spotykane schorzenia to: rdzeniowy zanik mięśni, dystrofie mięśniowe, miopatie, polineuropatie.
Do typowych objawów zalicza się: osłabienie siły mięśni, ograniczenie zakresów ruchu w stawach, deformacje kręgosłupa i zaburzenia oddechowe, męczliwość; trudności występujące podczas codziennych aktywności takich jak chód, wchodzenie po schodach, wstawanie z krzesła, wstawanie z podłogi, unoszenie rąk.
Fizjoterapia w tych przypadkach dąży do reedukacji czynności dnia codziennego, zapobiegania przykurczom i deformacjom stawowym lub ich zmniejszania, utrzymania/poprawy obniżającej się siły mięśniowej, utrzymania prawidłowej postawy albo poprawy, gdy postawa jest nieprawidłowa (obejmuje to zapobieganie skoliozie bądź jej leczenie), utrzymania/poprawy funkcji oddechowej, przedłużenia/ułatwienia funkcji lokomocji, wreszcie do poprawy funkcji ruchowych i jakości życia poprzez dobór odpowiedniego sprzętu ortopedycznego. Należy również zadbać o edukację chorych i ich opiekunów.
Stwardnienie zanikowe boczne
(łac. sclerosis lateralis amyotrophica, SLA) jest schorzeniem neurologicznym, dotykającym głównie osoby po 50. roku życia, częściej kobiety niż mężczyzn. Przy SLA mięśnie ulegają poważnemu osłabieniu – aż po ich zanik – z powodu uszkodzenia komórek nerwowych. Szybko postępujące uszkodzenia układu nerwowego prowadzą do utraty sprawności motorycznej pacjenta.
Wyróżnia się trzy postacie choroby:
- klasyczną (Charcota) – występującą najczęściej, w ok. 90% przypadków,
- rodzinną,
- nietypową.
Początkiem objawów bywa osłabienie i zanik niewielkich mięśni jednej dłoni, później obręczy barkowych. Następnie choroba atakuje drugą rękę, potem nogi. Obserwuje się także objawy neurologiczne tzw. opuszkowe i rzekomoopuszkowe w postaci pewnego rodzaju zaburzeń mowy (dysartria) i zaburzeń przełykania (dysfagia). Inne zauważalne symptomy to m.in. spastyczność (wzmożone napięcie mięśniowe) czy fascykulacje (szybkie skurcze grup włókienek mięśni) w kończynach, języku oraz tułowiu.
SLA jest chorobą nieuleczalną, jednak jakość życia chorego można poprawiać dzięki rehabilitacji ruchowej połączonej z terapią logopedyczną. Celem rehabilitacji jest poszerzanie zakresu ruchów i wzmocnienie mięśni pacjenta, a przez to wydłużenie okresu, w którym może on samodzielnie wykonywać codzienne czynności. Fizjoterapię osób z SLA utrudnia ich przewlekłe zmęczenie; rehabilitacja musi też być dostosowana do możliwości motorycznych pacjenta.
Neuropatie
Neuropatia to inaczej uszkodzenie nerwów obwodowych. Te ostatnie, jak nazwa wskazuje, należą do obwodowego układu nerwowego i dzielą się na nerwy czaszkowe (np. wzrokowy, węchowy, twarzowy, błędny) oraz rdzeniowe (np. szyjne, piersiowe, krzyżowe). Możliwe przyczyny uszkodzeń to m.in. urazy, niedokrwienie lub ucisk w danym miejscu, lecz także przewlekłe choroby, jak np. cukrzyca (częsta przyczyna uszkodzeń nerwów stóp oraz dłoni), czy też niedobór określonych substancji odżywczych, zaburzenia hormonalne etc. Możliwa jest „neuropatia z ucisku” (np. przez osteofity – narośla kostne). Objawami uszkodzeń – prowadzących do stopniowego zaniku mięśni – są zaburzenia czucia i ruchu, czasem rozmaite zmiany barwy czy funkcjonowania skóry.
W przypadku polineuropatii (uszkodzenia wielu nerwów obwodowych) fizjoterapia polega szczególnie na trenowaniu zachowania równowagi, reedukacji chodu, terapii zaburzeń czucia czy rehabilitacji ręki. Fizjoterapia odgrywa szczególną rolę, gdy niemożliwe jest leczenie przyczynowe. Terapeuci posługują się najczęściej proprioceptywnym torowaniem nerwowo-mięśniowym (PNF) i metodą Bobath. Rehabilitacja przy neuropatii ma m.in. wspomagać regenerację uszkodzonych nerwów i zapobiegać zanikaniu mięśni.